U srednjim godinama, osobe često postaju neuravnotežene i gube svoj oslonac u sigurnom društvenom i psihološkom svijetu. One prave razne radikalne promjene, čupaju svoje korijenje i izmještaju se, neumorno lutaju zemljom u potrazi za nečim, ali šta je to za čime tragaju?
Gorenavedeni stihovi iz Danteovog “Pakla” pružaju sliku stanja uma koje obuzima osobe u srednjem dobu, kada uđu na teren koji djeluje mračno, neobilježeno i pusto. Za mnoge je to zaista duga, tamna noć duše, spuštanje u predjele osjećanja i doživljavanja do kojeg dolazi sasvim neočekivano, i u svakom slučaju, neželjeno. Srednje godine nam se dogode, mi ih ne prizivamo.
Svijest o tome da su srednje godine često težak period u životu i nije nešto naročito novo ili nepoznato, ali, i pored toga, teškoće tog perioda i vrste iskustava do kojih dolazi tokom njega, često nas iznenade svojom snagom i prirodom. Nismo mislili da će to NAMA da se desi! Nekako ne očekujemo da će život tako da nam izgleda u srednjim ili kasnim tridesetim i ranim četrdesetim godinama. Jedan od njihovih najsnažnijih i najčudnijih aspekata jeste ono što nazivam iskustvo liminalnosti (prostora između starog i novog iskustva). To iskustvo je osnovna komponenta svih prelaznih perioda u životu, i njihovo snažno prisustvo u srednjem dobu ga obilježava kao veoma tranzitoran period.
Glavna tema ovog poglavlja je separacija, prva faza u dugotrajnom procesu psihološke promjene koja dolazi u srednjem dobu. Želim da proširim implikacije te faze, koliko je god to moguće, izvan opštepoznatog zapažanja da sredovječni muškarci i žene često postaju anksiozni i uznemireni, jer primjećuju da im mladost izmiče. Ta faza tranzicije srednjih godina ima dimenzije dubine i složenosti koje u velikoj mjeri prevazilaze prost gubitak čari mladosti, ma kako privlačne one bile. Pogrešno tumačenje perioda srednjih godina kao krize povodom fizičkog izgleda, odaje providnu odbranu od njegovih mnogo dubljih anksioznosti.
Kada počne prelazni period srednjih godina, bilo da počne postepeno ili naglo, osobe su obično ophrvane osjećajem gubitka i svim njegovim emocionalnim pratećim pojavama, kao što su sjeta i nostalgični periodi žalosti zbog nekog nejasnog doživljaja praznine i bolnog i narastajućeg osjećaja životnih ograničenja, napadi panike povodom sopstvene smrti i vježbe u racionalizaciji i poricanju. Nekada je razlog za takav osjećaj gubitka očigledan: smrt djece ili roditelja, razvod, uništena karijera. Veoma često, međutim, uzrok te početne faze tranzicije, sa pratećim emocionalnim pojavama, uopšte nije tako očigledan. A, čak i kada se čini da uzrok pada u oči, osoba će često nastaviti da anksiozno i uzaludno traga za drugim, dubljim uzrokom te patnje, jer uvažavanje očiglednog ne uklanja trn koji izaziva bol. Taj trn može biti veoma teško pronaći zbog toga što je on duboko nesvjestan, i osoba ne može da dopre do njega i razriješi anskioznost koju prouzrokuje.
Osnovni uzrok te patnje jeste separacija, a anksioznost u vezi s njom je vrsta separacione anksioznosti. Ali, separacija od čega? Ukoliko ne može da se pripiše odlasku djece iz “gnijezda”, ili karijerama koje se urušavaju, ili roditeljima koji umiru, ili supružnicima koji se razvode, o kakvom je onda odvajanju riječ? Osoba mora da pronađe to mrtvo tijelo prije nego što može da ga sahrani. Tačan i najdublji uzrok tog osjećaja gubitka mora stoga da se utvrdi prije nego što mogu da se izgovore iscjeljujuće riječi blagoslova nad tim tijelom.
Tranzicija srednjih godina obično traje nekoliko godina i nastupa negdje između trideset pete i pedesete, a pada obično oko četrdesete (Levinson). Većina onih koji je proučavaju slaže se u pogledu nekih od njenih karakterističnih obilježja: često postoje dugotrajna stanja klonulosti i depresije, ili osjećaja različitih iluzija i razočaranosti ili u životu uopšte ili u određene osobe koje su ranije idealizovane; mladalački snovi o sreći i ispunjenju se tope ili se grubo razbijaju; prikrada se anksioznost zbog smrti i osjećaj da će vrijeme iscuriti prije nego što osoba bude bila u prilici da počne “stvarno da živi”; na tjelesnom nivou, osoba počinje da pokazuje neke znake starenja, te pređašnja slika o sebi počinje da puca i da se mijenja. To takođe može biti vrijeme kada roditelji ili umiru ili postaju zavisni od svoje djece, te se pređašnje uloge obrću i djeca bivaju lišena iluzija o besmrtnosti. A, opet, djeca te djece možda postižu izvjesnu mjeru separacije i nezavisnosti, a to prijeti promjenom i gubitkom ljubavi i prijatnih iluzija o svemoći.
Ispod tih uzburkanih raspoloženja i često neodređenih prijetećih osjećaja da se rupe i pukotine otvaraju pod nogama osobe, odvija se duboko prestrukturiranje u intrapsihičkoj matrici ličnosti, prestrukturiranje na koje prvenstveno ukazuju snovi, ali i takvi psihološki fenomeni kao što su vizije i istrajne fantazije i intuicije – svi oni su mračni i često predstavljaju prilično neprozirne poruke iz nesvjesnog. Sam Jung je tranziciju srednjih godina doživio kao jako emocionalnu prekretnicu u svom životu, koju je nazvao “konfrontacija sa nesvjesnim” (1961, str. 170-199); konceptualizovao je njene stadijume i nivoe u jednom od svojih ključnih psiholoških djela, mnogo puta ispravljanoj ponovo pisanoj knjizi – “Dva eseja iz analitičke psihologije”. On tu opisuje slom persone, psihološke strukture koja je približno jednaka onome što Erik Erikson naziva psihosocijalni identitet, što je praćeno oslobađanjem dva prethodno potisnuta i inače nesvjesna elementa ličnosti: odbačene i inferiorne ličnosti protiv koje se osoba uvijek borila, kako se ne bi poistovijetila s njom (Sjenke) i iza nje drugopolnog “drugog”, čiju je moć osoba uvijek, s dobrim razlogom, poricala i izbjegavala (Animusa za ženu, Anime za muškarca).
Jung je primijetio da prijetnja stvorena tako velikim stepenom unutrašnjeg prestrukturiranja može da proizvede odbrambenu “rekonstituciju persone”, povlačenje i ukopavanje u ranije obrasce identiteta i njegove odbrane. S druge strane, ta era promjene može da prouzrokuje kretanje u dubinu, u nepoznatu i prijeteću psihološku teritoriju. Jung je smatrao da produženo psihološko putovanje te vrste može da vodi osobu ka otkrivanju jezgra svog bića, Sopstva. To otkriće Sopstva i postepeno uravnoteženje njegovog doživljenog prisustva i vođstva unutar svjesnog života, postaće osnova za novi doživljaj identiteta i integriteta zasnovanog na unutrašnjem centru, Sopstvu, prije nego na nečemu što je ukorijenjeno u spoljašnjem, u signalima i uslovljavanjima od roditeljskih figura i drugih “modela”, kulturalnim utjecajima i očekivanjima, kolektivnim pritiscima. Ono što osoba može da stekne prolaženjem u potpunosti kroz tranziciju srednjih godina jeste osjećaj unutrašnjeg neegoističnog Sopstva i doživljaj integriteta i cjelovitosti koji proizilazi iz života u svjesnom dodiru s njim. Posredstvom sopstvenog doživljaja srednjeg doba, Jung je pronašao sebe i svoj poziv iscjelitelja i plodnog psihološkog mislioca; on je otkrio svoju “sudbinu” (up. Jung, 1961, str 199; Elenberger, str. 698-703).
Tranzicija i kriza srednjih godina stoga uključuju pravljenje tog presudnog pomaka od određenosti personom ka određenosti Sopstvom. Taj pomak je od ključnog značaja za cjelokupni proces individuacije, jer je to promjena posredstvom koje osoba svlači slojeve porodičnog i kulturalnog utjecaja i postiže u izvjesnoj mjeri jedinstvenost pri usvajanju unutrašnjih i spoljašnjih činjenica i utjecaja. Kao i drugi rituali, prelaska, ta tranzicija može da se podijeli na tri stadijuma: separaciju, liminalnost i reintegraciju.
Do sada sam razmatrao samo prvi stadijum – separaciju. Posmatrano iz intrapsihičke perspektive, u prvoj fazi tranzicije srednjih godina potrebno je da se osoba odvoji od svog pređašnjeg identiteta, persone. Potrebno je da ego oslobodi te vezanosti, prije nego što može da plovi kroz nužni period liminalnosti koji prethodi dubljem otkriću Sopstva. Da bi to učinila temeljno i odlučno, osoba mora da pronađe “tijelo” i da ga zatim zakopa: da identifikuje izvor bola i onda ostavi prošlost iza sebe posredstvom tugovanja, žaljenja i njenog sahranjivanja. Potrebno je, međutim, razumjeti i proraditi prirodu gubitka, kako bi osoba mogla da nastavi dalje.
Odlomak iz knjige “U srednjim godinama: Jungovska perspektiva” dr Mareja Stajna, stručnjaka u oblasti analitičke psihologije
