Piše: Lejla Panjeta

S obzirom na tehnološki napredak u filmskoj industriji, televizijske serije danas više liče na prave filmove, ne samo po kvalitetu slike, već i po scenariju, režiji i kinematografiji. Totalna digitalizacija krajem 90-ih godina donosi digitalni signal u kuće, digitalnu produkciju (kamera i montaža u višoj rezoluciji) i digitalne televizore (LED i plazma sa HD rezolucijom slike). Film usvaja serijski oblik pričanja priča u nastavcima, a televizija usvaja filmske metode proizvodnje, koje sada postaju jeftinije, lakše i brže. Stara TV oprema i studijsko snimanje odlaze u penziju.

Zbog mogućnosti rada sa znatno jeftinijom i isplativijom opremom, serije se rade brže, na više lokacija, uključujući akcione scene, mnogo eksterijera, što stvara uslove za filmski kvalitet autorskog rada u televizijskim programima. Internet takođe omogućava distributerima veći broj pretplatnika i efikasniji način oglašavanja.

Serijski TV programi ponovo dobijaju na snazi kroz platforme koje plaćaju gledanje programa bez reklama. Cijela priča oko serija na TV počinje reklamama, a ironično danas plaćamo usluge gledanja programa bez reklama. HBO ova serija Soprano (1999-2007) prva je isprobala ovu praksu, koja se brzo popularizirala na TV ekranima. Alternativa dnevnom boravku je odlazak u bioskop, koji danas pored jela i pića nudi mnoge zabavne sadržaje, poput uživanja u više dimenzija slike i zvuka, nagradnih igara ili ležanja na krevetima u kino sali. Odlazak u bioskop je kao odlazak u zabavni park.

Danas su male šanse da ćemo nešto propustiti na televiziji ako odemo napolje. Imamo slobodu izbora da premotavamo unazad, pauziramo, gledamo kada i kako želimo bilo koji od sadržaja na oltaru zabave u našem intimnom prostoru. Pravila igre se nisu promijenila od 1980-ih, ali kvalitet tehnologije jeste. Također, sadržaj se eksponencijalno kvantificirao. Svega je mnogo više, nego što je to bio slučaj 80-ih prošlog vijeka.

Boravak kod kuće postao je religiozni čin obožavanja omiljene serije ili filma u udobnosti vlastitog doma uz religioznu predanost gledanju omiljenog programa. Za opis uživanja u serijama koristi se jezik ovisnosti o drogama, a njihova privlačnost je okarakterizirana kao distrakcija ili eskapizam. Imamo slobodu da izaberemo ono što je za nas unaprijed odabrano, zajedno sa slobodom intimnog prostora naše dnevne sobe, a slobodni smo i da ga otvorimo za hipnotizujuće dejstvo serija ili filmova u digitalnom dobu. Slobodu da biramo imamo, ali ne i slobodu izbora.

Kult televizije

Globalizacija i digitalizacija potaknule su danas masovnu profitabilnu industriju TV serija sa milionima vjernih ovisnika širom svijeta. Dok su neki narativi univerzalni i arhetipski, drugi predstavljaju jedinstvenost ljudske sudbine u datim okolnostima koja se nalazi u posebnim društvenim i kulturnim sistemima stvarajući vlastitu mitologiju svakodnevnih životnih borbi njenih heroja. Prvi se obično odnosi na američke sapunice i sitkome, dok nacionalne serije, telenovele i dizi insistiraju na svojim kulturološkim narativima, ali ih čine prepoznatljivim koristeći mitološke i arhetipske elemente priče i profila likova. Izraz kultna TV odnosi se na način gledanja i reagovanja na određene emisije. Ovaj kult nije rezerviran samo za energične fanove i promotivne kampanje ili reklamne agencije. Utjecaj fikcije na stvarnost se toliko proširio da serije postaju predmet parlamentarnih rasprava ili izazivaju otvorene sukobe, dok se u stvarnom životu modeli narativnih serija kopiraju tako da se pojedinac ili grupa identificiraju sa izmišljenim likovima. To nam govori da su ljudi svugdje isti, a njihovi svakodnevni problemi mogu inspirirati dramu za zanimljivu fikciju protkanu arhetipovima (Majka, Ljubavnik, Smrt, Zlo, Vladarica, itd.) koji su svuda lako prihvatljivi i emocionalno razumljivi. A serije postaju veoma aktuelne u društvima i kulturama koje su u nekoj vrsti krize.

U samim počecima filmske umjetnosti razlikovala su se dva tipa pokretnih slika. Thomas Alva Edison patentirao je kinetoskop, uređaj koji može snimati i projektirati pokretne slike. Nekoliko godina prije njega prvu kameru i projektor izmislio je Louis Le Prince. Braća Auguste i Luis Lumière, izumitelji kinematografa, snimaju prve snimke voza koji ulazi u stanicu, zalijevanja vrta i radnike koji napuštaju tvornicu. Službenim rođenjem filma smatramo 28. decembar 1895. godine u malom pariskom kafiću, a braću Lumière začetnicima filmskog realizma i dokumentarnog filma. Film mađioničara Georgea Mélièsa iz 1902, koji se bavio filmskim trikovima, postaje osnivač žanra fantazije i fikcije u filmu. Lumière i Méliès tada su stvorili ono što ćemo kasnije nazvati televizijom i filmom. TV vijesti rođene su iz prvih filmskih žurnala, a entuzijazmu pozorišne čarolije pokretnih slika moramo zahvaliti za današnje fantazije na velikom ekranu. David Wark Griffith bit će među prvima koji će uvesti literaturu u pripovijedanje na platnu. Dakle, film svoja izražajna sredstva, a s njima i teorijske postulate, preuzima iz pozorišta i književnosti.

Prva podjela žanrova u pripovijedanju može se pratiti do obrednih obreda i svetih drama, iz kojih su se u staroj Grčkoj rodila dva osnovna žanra: tragedija i komedija. Oba žanra su zasnovana na pričama koje imaju mitološki karakter. Mitologija je danas veoma živa u ritualnom obredu gledanja serija u našoj dnevnoj sobi. Joseph Campbell se slaže da sve stare priče žive u nama danas.

 

Melodrama – tragedija sa sretnim završetkom

Serije nisu izum televizije, koja je počela da ih emituje tridesetih godina prošlog veka prateći i razvijajući filmski jezik (vrste snimanja, uglovi snimanja, pokreti u kadru, pokreti kamere, rezovi, montaža itd.). Potrebu za pričanjem priča u nastavcima treba vratiti do ranih dana razvoja umjetnosti i mitoloških obrazaca koji su objašnjavali lične i društvene odnose s prirodom koja je okruživala pojedinca. Ljudi imaju urođenu potrebu da se izraze i razumiju svijet oko sebe. Praistorijski ljudi su se okupljali oko vatre kako bi igrali igrice, prepričavali događaje i pričali priče. Umjesto pametnih telefona, koristili su svoju maštu. Priče ispričane u nastavcima proizašle su iz takvog prvobitnog pripovijedanja.

Jedna od prvih poznatih zbirki narativa u nastavcima su folklorne priče iz „1001 noći“, gdje Šeherezada svake noći ostavlja priču nedovršenom, čime sebi osigurava još jedan dan života, jer gospodar mora znati kako se priča završava prije nego što je ubije. Mnogi klasični autori poput Dostojevskog, Tolstoja ili Floberta objavljivali su nastavke svojih radova u časopisima. Prva poznata e-knjiga nastala je eksperimentom s inovativnim tehnologijama u epistolarnoj formi romana. Napravio ga je Stephen King. Osim što je uveo prvi meki uvez, Charles Dickens bio je jedan od prvih autora koji je napravio melodramatsku seriju u književnosti kada je namjerno ostavio lik da visi s litice u trećem poglavlju romana “Velika očekivanja“ iz 1860. Roman je štampan u nastavcima u časopisu, a dramaturški alat cliffhanger nazvan je po ovom dramatičnom izumu.

Vrijeme revolucija i okončanja feudalizma u Evropi je donijelo novi žanr, onaj koji prati liniju tragedije, ali sa sretnim završetkom. Ta drama interpolirala je muziku u tragediju i žanr je postao popularan u 18. vijeku u Francuskoj, a kasnije i u Engleskoj. Rođena je majka svih TV sapunica, filmskih muzičkih žanrova i sitkoma – melodrama.

 

Sapunske opere

Osnova melodramatske priče su sukobi koji se završavaju srećno, i zapleti su zasnovani na intrigama. Glavna dramaturška zamisao je neizvjesnost, a kraj se događa na vrhuncu priče, nikad ne dostižući rasplet. Radnja se završava bez ishoda, pa je potreban nastavak. Ovi likvidatori raspleta su način da se publika privuče i ostavi željna da sazna šta će se dalje dogoditi. To je snažno podržano hemijskim reakcijama u našem tijelu.

Hemijske tvari kao što su dopamin (žudnja), serotonin (sreća), adrenalin (strah) i endorfini (zadovoljstvo) se aktiviraju dok se konzumiraju dobre priče ili slušaju mitovi oko logorske vatre, čitaju kriminalistički romani ispred kamina ili uživa u omiljenoj seriji ispred oltara u našoj dnevnoj sobi. Industrija zabave bilo koje vrste (bioskop ili zabavni park) dobro je upućena u manipuliranje hormonalnim reakcijama svoje publike. Također, publika razumije da u njihovoj dnevnoj sobi nema stvarne prijetnje, i proživjeti uzbuđenje u priči ili se identificirati s likom iz mita je potpuno sigurno. Nedostatak luksuza završetka, poricanje ugodne hemijske reakcije u našem tijelu, čini ga još ugodnijim. Cliffhanger privlači publiku još više.

Jedna od tehnika ovladavanja predvidljivošću, ali i neizvjesnošću, su cliffhangeri u sapunskim operama (melodramatskim serijalima) koje su se prvi put pojavile na radiju 1930-ih, a kasnije su dostigle vrhunac u popularnim američkim TV emisijama 1950-ih i 1960-ih. Naziv dolazi od specifične vrste reklama koje su uvijek pratile ove emisije. Sapunice su se u početku emitovale u ne-prime terminu. Ciljana publika bile su domaćice. Reklame proizvoda za čišćenje i higijenu tokom emitovanja pokrivale su troškove proizvodnje serije. Odatle je nastao naziv “sapunica”.

Pogrdne konotacije pojma potiču od ironije riječi opera, jer je u ovim serijama svakodnevni život podignut na nivo patosa u antičkom žanru tragedije. Takođe, postoji jasna razlika između dramske serije i sapunice. Sapunica je proizvod spajanja komercijalnih karakteristika medijske industrije i mitoloških elemenata korištenih u priči serije. Prvobitna funkcija sapunice je da pruži reklamnim agencijama masovnu izloženost publici i u slučaju javne televizije, da opravda pretplatu serije. Sapunica je bila savršen odraz programske politike televizije.

Prvobitno su bile orijentisane na unutrašnje porodične drame bogataša šezdesetih godina prošlog vijeka. U seriji Days of Our Lives (1965-2023), uvedene su radnje sa doktorom kao glavnim likom. Ova serija je i dalje u toku, a 2023. je emitovana 14.560. epizoda. Inovacija koju je uvela ima svoju genealogiju u današnjim serijama koje se bave isključivo medicinskim okruženjima. Sapunice postaju veoma popularne kada se prostrani unutrašnji prostor kuća bogatih ljudi, kao konotacija moći, zamijeni manjim enterijerima (a sa njima su uvedeni likovi iz srednje klase) i radnjom koja nije u zatvorenom prostoru u vlasništvu bogataša. Radnja se sada premiejšta vnai i na radno mjesto.

Autor bestselera i student medicine Michael Crichton 1974. daje ideju za seriju sapunica koja se odvija u bolnici. Učešće Stevena Spielberga u razvoju serije rezultiralo je kasnije širom svijeta popularnom serijom – ER (1994 –2009). U 1990-im serije postaju tehnološki i vizualno naprednije i više orijentirane na dramu i komediju. Pojavljuje se novi žanr sitcoma, kao i serije zasnovane na detektivskoj priči. Ipak, sapunica je prvenstveno bazirana na međusobnim ljudskim odnosima i intrigama. Iako sapunice mogu imati natprirodne elemente, poput gotičke sapunice Dark Shadows (1966 –1971), gdje je glavni lik vampir, postoji suštinska razlika s dramama i horor-serijama kao što je True Blood (2008 –2014). Prva je sapunica po narativnoj strukturi, ali i tehnološkom kvalitetu produkcije. Osnovne karakteristike sapunice su: studijska scenografija, unutrašnje scene, studijsko osvjetljenje, scene koje se završavaju dramatičnom pauzom i krupnim planovima, veličina interijera, specifična televizijska kinematografija što se tiče kompozicije i kadriranja, niži vizuelni kvalitet od igranih filmova i TV mini serija.

(Nastaviće se…)