Lejla Panjeta: Hibridni horor žanrovi

Piše: Lejla Panjeta

Zapadna kinematografija danas pokazuje znake krize i odsutnosti originalnih ideja. Na velikom  platnu dominirajuća su dva žanrovska elementa: romantični (koji ima uporište u realnosti sa elementima komičnog ili smješten u povijesni kontekst) i stravični (koji se često bazira na nadnaravnim okolnostima sa računalno generiranim akcionim scenama). Horor je žanr kojem je cilj da zastraši i izazove osjećanje strave. Kriterij  po kome se film kategorizira u horor je količina ekstremnog osjećanja odbojnosti, odvratnosti, nasilja, dramske napetosti, straha, šoka i strave. Vezano za ovo osjećanje postoje dva različita straha: strah od svjetovno odvratnog i nadnaravni strah od čudnovatog. Ovaj drugi podrazumijeva da zakoni  prirode moraju biti narušeni i često se karakteriše kao mračna fantazija. Priča o vampirima spada u ovu mračnu fantaziju – horor o čudovištima.

Bajke spadaju u žanr fantastike, kao usmena predanja, kojima su se prije uspostavljanja ter-mina fantastika imenovale priče iz folklora. Kvantitet straha i kvalitet narušene realno-sti odvaja bajku od horora. Dominantna diferencijacija je kraj: sretan ili nesretan. Prema Stephenu Glassu postoje dvije vrste priča: “one u kojima svi umiru i to se zove tragedija… ili one u kojima se svi vjenčaju i to se zove komedija“. Ovo lucidno i ironično posmatranje žanrova govori o tome da su horor i romantika nespojivi u jednom žanru. Međutim, njiho- vi elementi se mogu ispreplitati dok se ne dobije hibridni podžanr. Ovakvi žanrovi nastaju nakon iscrpljenja određene tematike u podžanrovima.

Ciklusi podžanra o vampirima

U historiji žanra o vampirima na filmskom platnu, postoje podjele na cikluse, kako ih je deifinirao Tim Kane, u svojoj knjizi The Changing Vampire of Film and Television.

Od 1931. do 1948. horor žanr o vampirima naziva se Zloćudni ciklus, u koji spadaju sjajne interpretacije Belle Lugosija, sa prominentnim filmom Dracula iz 1931. godine. Ovaj vampir je elegantan i aristokratskog porijekla. Žrtve ujeda u snu ili transu. Žrtve su uvijek žene. Ujedi nisu prikazani, a zubi se ne vide. Ovaj vampir ima averziju prema svjetlu, a može se ubiti izlaganjem sunčevoj svjetlosti ili probijanjem kolca kroz srce.

Erotskom ciklusu, od 1957. do 1985. godine, pripadaju Christopher Leejeva interpretacija Drakule, iz 1957. godine, te filmovi: Salems Lot, Freight Night, Drakula iz 1979., i serija Dark Shadows iz 1966. godine. U periodu ovog ciklusa Hammer Studio otkupuje prava na Stokerovu Drakulu. Svi filmovi su u boji. Obiluju eskremnom fizičkom radnjom i nježnim erotskim scenama. Scene izmedju napadača i žrtve liče seksualnom odnosu. Žrtva prihvata ujed, vratovi su krcnuti, prelomljni i bačeni sa strane. U filmovima se pojavljuje više nego jedan aktivni vampir, a niži vampiri po rangu nemaju nikakve milosti. Vampir je hladan, ali ima više karakteristika ljudskosti od samog čudovišta. Može se ubiti probadanjem kolca kroz srce sa obaveznih tri udarca čekićem. Vampira može uništiti samo ekspert za borbu za njima. Profesor Van Helsing pojavljuje se kao spasitelj u glavnoj ulozi.

Suosjećajni ciklus počinje u 1987. godini. Vampir je čudovište koje pati, pa je socijano prihvatljivo biće, zbog sudbine ili zle kobi koja ga je zadesila poptuno nezasluženo. U klasifikacijama psiholoških poremećaja, ovakav karakter mogao bi biti psihopata ili neko ko boluje od Aspergerovog sindroma. Odnos ljudi je diskriminatorski, pa vampir ovapoćuje u sebi sve “ugoržene vrste” (od LGBT populacije, BDSM tabua, do bolesti o kojima se šuti u tradicionalnih sredinama, ili izopćenika zbog svojih političkih, društveno neprihvatljivih ili etičkih pogreški). No, ova krvopija nema potpuno odsustvo emaptije. Vampiri u ovom ciklusu filmova dolaze iz svakodnevnog života. Tinejdžer se obično mora suočiti sa čudovištem. Onaj koji je zaražen ovom kletvom mora se boriti sa vampirizmom koji mu je dodijeljen, pa je tako sam vampir žrtva. U ovom ciklusu filmova vampir postaje heroj i preživljava promjenu u sebi dok se bori sa zlom koje nije zaslužio. Mnogo je manje ujeda, križevi ne postoje, vampirima ne smeta svjetlost. Oni imaju specijalne moći, promijenjene oči, nokte i kožu. Iskupljenje za ovu vrstu zla je moguće. Filmovi koji spadaju u ovaj ciklus su: Interview with the vampire, The Hunger, Blade, Underworld, Near Dark, Lost Boys, True Blood, Twilight, i drugi.

Legenda koja je svuda i u svako vrijeme

Ljudi su oduvijek bili fanscinirani legendom o vampirima. Skoro u svakoj kulturi postoji varijanta bića koji sisaju krv. Lilith, Medusa, Chupacabra, Asvang, Strigoi, Pepang, Tricoloshe, Draug, Damphire, neki su od varijacija na temu. Sama evropska legenda o vampirima potiče iz Srbije, a bila je direktna inspiracija romantičarskom klasiku – Stokerovoj Drakuli. I u Bosni postoji neka varijanta ovog bića, koje se naziva Lampir, a ima slične karakteristike kao bauk, ili neka varijenta džina.

U modernoj New Age filozofiji postoji mnogo parapsiholoških, kao i naučno-dokazivih teroija o energiji i ljudskoj auri, te načinima na koje se energija transformira, obnavlja i krade. Šta kažemo za poznanike i članove obitelji koji nas uzrujavaju, nakon čijih posjeta moramo da se najedemo, zijevamo, pijemo puno vode ili se osjećamo veoma umorno? Popularno je da ih zovemo psihičkim ili emotivnim vampirima. Isisavanje tuđe energije nije ništa drugo do upravo pobjeda vampirskog ega. No, da li su ova bića superiornija od ostalih, kakvim ih prikazuju legende na filmskom platnu?

Refllektrajući se na predatora iz serije V Wars, definitivno jesu. No, egu vampira dodata je virusnost i osjećaj pripadnosti masi (dakle karakteristike zombija) i nekontrolirani impulsi (maska i šminka ovog čudovišta, te njegov preobražaj podsjećaju na vukodlake). Iz ovog razloga vampir iz V Wars ne funkcionira u skladu sa arhetipima koje predstavlja. Neuvjerljiv je, pa iako su efekti veoma pristojni, nečega jednostavno ima previše. Zadate granice i principi priča o čudovištima su se razvijali kroz historiju žanra, kako u literaturi, tako i na filmskom platnu. Ipak neke principe ne treba krišiti.

Filmska umjetnost pružila je ogroman prostor rastu vampirske urbane i folklorne naracije. Pored gore navedenih ciklusa, jedan od prvih pokušaja eksperimentiraja sa vašarskom atrakcijom filmske kamere bio je vezan za ovu horor priču. Les Vampires iz 1915. godine, prvi put predstavlja vampire na filmskom platnu, a ekranizacija romantičarskog bestsellera Brama Stokera, adaptirana je u njemačkom ekspresionizmu u filmu Nosferatu iz 1922. godine. Od samih početaka razvoja filma, do utemeljenog žanra u Hollywoodu, priča o vampirima mijenja se u skladu sa vremenom i zahtjevima publike.

Ego, id, superego – vampir, zombi i vukodlak

Tema vampira bavi se isključivo jednim dijelom psihičkog aparata čovjeka, a to je ego. U strukturalnoj Frojdovoj podjeli našeg psihičkog života, Ego povezuje superego (spoljašnji svijet i društvene norme), i id (unutarnji svijet i instinkte). U ovom smislu tri vrste filmskih čudovišta odgovaraju našem psihičkom životu. Vukodlaci predstavljaju naš id, tj. pobjedu instinkta, nedostatak kontrole i našu predatorsku prirodu. Filmovi o vukodlacima bave se ljudskim strahom od gubitka slobodne volje i predavanja nekontroliranim porivima i željama. Filmovi o zombijima govore o strahu od smrti, gubitku ličnosti i strahu od mase. Oni su kritika konzumerističkog društva i simbolično se bave masovnom sviješću, tj. glasačkim tijelom, bez ikakve lične ili individualne mogućnosti ispoljavanja sopstvene volje. Sve tri vrste čudovišta se na neki način mogu prenijeti virusom, tj. žrtve mogu biti zaražene, tako da im virus utiče na jednu od ova tri dijela psihičke strukture čovjeka. Kada je sve u balansu, ova struktura funkcioniše odlično, no, nijedna strana ne bi smjela da prevagne. Potpunu premoć ega predstavlja vampirska narav.

Arhetipski uzorci u temama seksa i smrti kroz taboo priču o vampirima sigurnosno su uvezani u grešno zadovoljstvo, a drušveno i individualno neprihvatljivo ponašanje je projicirano na čudovište. Vampiri predstavljajuu našu najveću slabost, jer oživljavaju priču o ljubavi i mržnji i ispunjavanju sopstvenog zadovoljstva, bez imalo obzira prema društvu ili instinktima. Ego potpuno preovladava u ovim bićima, te su stoga vjerovatno najbrojnije ekranizacije ovog čudovišta. Striktne granice izmedju vampira, zombija i vukodlaka dakako da ne postoje.  Ovdje su samo iznešeni neki od psiholoških elemenata koji odgovaraju svakoj pojedinoj kreaciji.

Obično svako od ovih čudovišta ima svoj zaseban prostor u kome funkcionišu posebne zakonitosti i realnosti. Oni se mogu sretati i sarađivati, no kada se pomiješaju sva tri uzroka čudovišnog, kao emanacije naših primordijanih strahova i to na takav način uklope u novonastalo biće, koje ne funkcionira po zadatim elementima, niti se sa stanovišta psihologije obraća našim strahovima, iz toga proizilazi da je gore navedena podjela precizna i svrsishodna. Takav je slučaj na primjer sa serijom V Wars. Čudovište nove rase ljudi, tj. predatora simbolično je pomiješalo sve zadate premise: strah od mase, strah od gubitka kontrole kao i zadovoljstvo u ispunjavanju sopstvenih želja. Vampir iz ove serije varijanta je čudovišta koje nema gdje da se smjesti. Zastrašujućim ga čini kostimografija, maska, šminka, audio zavjesa, ali ne i okolnosti priče u kojima funkcionira. Stoga je „ego-legenda“ u ovoj seriji potpuno iskvarena, i to na takav način da je pokvarila i cijelu narativnu strukuru nečega što je moglo biti poučna priča o globalnom zagrijavanju. Inspiriran je Underworldom, no, vampiri iz ovog suosjećajnog ciklusa strogo se drže svoje psihičke cjeline – ega, te ne ulaze u konzumerstvo, kraj civilizacije, nekontrolirane eksplozivne instinkte koji rezultiraju borbom različitih nivoa zla, kao dvije sukobljene vojske (vampiri i državna vojska), i slično. Pretenciozno napisana, slabo realizirana, serija nažalost može poslužiti kao dobra analiza toga što ne treba raditi, te kako na najprecizniji način utvrditi granice žanra tj. podžanrova vampirskih filmova.

Nasuprot ovoj amerikaniziranoj varijenti vampira BBC-jeva serija Dracula, koju su radili autori popularnog Sherlocka, je izuzetno dobar hommage žanru vampira, no nažalost nije uspjela prevazići originalnost i kreativnost adaptacije Sherlocka. Povratak klasičnom Stokerovom tekstu donosi kombinaciju glumačke interpretacije i maske u stilu Christopher Leeja i Herzogovog Nosferatua, bizarno-krvave scene vraćaju temu vampira na Erotski ciklus, klaustrofobična atmosfera i scenografija podsjećaju na Zloćudni, a kontinuitet priča nakon 123 godine kombinira elemente Saosjećajnog ciklusa, i to kao da tri epizode predstavljaju homage kinematografskim verzijama legende, začinjene šarmantnim britanskim ironičnim humorom u liku Van Helsinga. Serija se pridržava svih pravila, sa odličnom inovacijom, koja se savršeno uklapa u ovakvu interpretaciju stare klasične priče: Van Helsing je žena, i to časna sestra. Vampir je klasičan sa svim klasičnim elementima iz romana: krst, sunčeva svjetlost, transilvanijska zemlja u kovčezima, vampiri-nevjeste, kolac kroz srce, transformacija zla i sadističko-mazohistični odnos prema ljubavi. U odnosu na V Wars, BBC-jeva Dracula pokazuje primjerenu i savremenu inovativnost u slijedjenju žanrovskih strukturalnih principa, te stoga ova neprevazidjena legenda još jednom na velikom platnu na klasičan način pokazuje razloge ljudske potrebe za projiciranjem strahova i psihičkim konotacijama koje simbolično predstavlja filmska umjetnost.