Razgovarala: Dragana Brkić Hodak, viši kustos Umjetničke galerije BiH
Foto: Predrag Novaković, foto dokumentacija UGBIH
Umjetnička galerija BiH je jedna od učesnica u projektu „Bosna i Hercegovina, Srbija i Crna Gora povezane kulturno–istorijskim nasleđem i umetnošću“. Otvaranje retrospektive „Večito“ Bogdana Bogdanovića u ovom muzeju, te brojne muzejsko-obrazovne aktivnosti koje su uslijedile, kao i planirani okrugli sto „Bogdan Bogdanović u BiH“, koji će se održati 29.11.2024. u 18 časova, bio nam je povod za razgovor s autorom izložbe. Magistar istorije arhitekture Mare Janakova Grujić u ovom intervjuu govori o motivima za istraživanje i priređivanje ove izložbe, stanju u društvu, umjetnosti, regionalnoj saradnji, struci i muzeologiji u regionu.
Mare Janakova Grujić i skulptor Adis Elias Fejzić
U Umjetničkoj galeriji BiH u Sarajevu, 1. novembra ove godine otvorena je izložba „Večito“ koja predstavlja cjelokupni opus spomeničkih i književnih djela koje je tokom duge karijere osmislio i realizovao jugoslovenski arhitekta i skulptor Bogdan Bogdanović (Beograd, 1922. – Beč, 2010.), profesor Urbanizma na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i nekadašnji gradonačelnik tog grada. U sklopu ove izložbe nastale povodom obilježavanja stogodišnjice rođenja autora obrađena su djela koja je ostavio za sobom u Bosni Hercegovini, čuveno Partizansko spomen-groblje u Mostaru (1959-1956.), Nekropola žrtvama fašizma u Novom Travniku (1971-1975.), Spomen-park na Garavicama u Bihaću (1969-1981). Izložbu prate detaljne legende u kojim je obrađeno i stanje u kojem se nalaze danas. Gorak okus ostaje, istovremeno i tuga kada znamo da je Partizansko groblje u Mostaru juna 2022.godine na jedan izrazito vandalski i brutalan način uništeno i da ništa po tom pitanju dosada konkretno nije urađeno. Porazna je činjenica i da je društveno-politička situacija danas tako loša, a da je Grad Mostar samo prije dvadesetak godina priredio divan doček i prijem u čast Bogdana Bogdanovića u Centru za mir Mostar, na kojem je bio prisutan veliki broj zvanica i bivši gradonačelnici Mostara,te da je samo groblje poslije posljednjeg rata obnovljeno i uređeno(2008-2010.), održavano. Koja je vaša ideja vodilja bila kada ste pripremali ovu izložbu i okrugli sto kojim će se završiti izložba, da li smatrate da ste uspjeli u tome?
Izložba „Večito“ krenula je iz Beograda, Bogdanovog rodnog grada, na stogodišnjicu njegovog rođenja 2022.godine. Cilj je bio da postavka nastavi da živi u svim gradovima koji baštine Bogdanovićeve spomenike, a njih je u svim jugoslovenskim republikama i pokrajinama (izuzev Slovenije). Za ove dve godine, koliko izložba putuje kao mala istraživačka stanica, obišli smo njih 13, i u svakom pored retrospektivne i multimedijalne postavke priredili novu postavku monografski posvećenu spomeniku u tom gradu. Ova godina je bila cela u znaku Bosne i Hercegovine, i Sarajevo je svojevrsna rekapitulacija naših iskustava i rezultata iz Mostara, Travnika i Bihaća. Za svaku novu postavku bilo nam je potrebno više meseci terenskih, arhivskh i studijskih istraživanja, kao i anketiranja lokalnog stanovništva i osluškivanja kulture sećanja grada. A ako pogledamo šta je nakon svečanih otvaranja usledilo – sistematske muzejsko-obrazovne aktivnosti, kroz koje je u svakom gradu prošlo više stotina dece i mladih učeći šta je i zašto su važni graditeljstvo, spomenik, nasleđe, i kako se grade kultura i identitet, onda zaista mogu reći da nas je vodilja odvela do prave ideje. Jer, protiv vandalizma i brutalnosti u stvaralaštvu i kulturi u današnje vreme liberalizma moguće je boriti se samo razvijanjem svesti i znanja.
Književna i teorijska djela Bogdana Bogdanovića
Književna i teorijska djela Bogdana Bogdanovića
Književna i teorijska djela Bogdana Bogdanovića
Bogdana Bogdanovića u stručnoj literaturi nazivaju posljednjim memorijalistom koji je postojao na prostorima bivše Jugoslavije. Umro je u poznoj životnoj dobi, u 88.godini života u egzilu u Beču. Sahranjen je u rodnom gradu, a njegovo grob se nalazi u sklopu Spomenika jevrejskim žrtvama fašizma (1951-1952.), prvom spomeniku te vrste koji je uradio. Koje su to dodirne tačke u kojma se susreću arhitektura i memorijalna ili spomenička skulptura? Tokom tridesetsedam godina aktivnog stvaranja (1951-1988.) kroz koje je sve faze stvaralačkog rada i promišljanja prolazio, sazrijevao?
Bogdan je sebe nazivao graditeljem, protomajstorom, a ne arhitektom. To znači da nije pravio razliku odnosno postavljao granice između arhitekture, skulpture, pejzažnog uređenja… Graditelj, ili zaludgraditelj, je pregalac koji stvara, dela, gradi, nešto spolja (u prostoru) ili unutra (unutar sebe), a čime zapravo pokušava da dosegne trajne istine života. U tom smislu nekropole, na kojima je izvedena većina njegovih spomenika, pružale su mu veliki stimulans, ali i obavezu. Kroz svoju umetnost Bogdanović je veličao prirodu, grad, život i sve druge fenomene stvarnosti, izražavajući se kroz jezik nataložene kulture tla. Njegovi spomenici ne prenose užase stradanja i rata, već veru i nadu u nezaustavljiv ciklus života. Na tim svetim prostorima posetilac je radostan, jer je dokaz da se nakon stradanja život nastavio a ne zaustavio. Sećanje koje se na njima proizvodi je poučno, vaspitno, oda životu, ali i isto tako mistično i nedorečeno – ostavljajući prostora da ga bez ikakvih sugestija sami formiramo u sebi, i da to zapravo bude put prema nama samima.
Želja da bude sahranjen u Beogradu, na spomeniku koji je prvi u svom životu izgradio, a samim tim i spomeniku koji je izgradio njega, potiče iz poznog perioda njegovog života, dok je u svom mlađem dobu za večno prebivalište izabrao Mostar. I upravo boravak u ovom „idealnom“ gradu, tokom izgradnje velelepnog Partizanskog groblja, označio je prekretnicu između njegove rane faze (Beograd, Sremska Mitrovica, Prilep) i zrele (Kruševac, Jasenovac, Leskovac i dr). Poznu fazu Bogdanović nije ni imao, prekinuvši svoj opus u trenutku najintenzivnijeg stvaranja (za samo 4 godine završeno je 5 njegovih memorijala: Dudik, Popina, Jasikovac, Čačak, Garavice), kada je osetio „da više nema ideja“. U tim poslednjim godinama razaznaje se i jedna njegova faza, ili bolje reći stil, „teratomorfija“, kao svedočanstvo upliva mitskog i mitološkog u njegov vokabular – onoga čemu je celoga života stremio.
Otvaranje izložbe
Otvaranje izložbe
S obzirom na to koliko je Bogdan Bogdanović kao umjetnik, stvaralac bio svoj i originalan, da li je moguće da spomenička skulptura na ovim prostorima u regionu ponovo bude tako kvalitetna i svjetskog dometa? Neka od njegovih ostvarenja su i primjeri spomeničke skulpture i land art-a istovremeno, poput Slobodišta u Kruševcu (1960-1965). Grupa majstora klesara koji su ga pratili na njegovim brojnim projektima, građani koju su radili dobrovoljno u okviru radnih akcija na izgradnji memorijalnih kompleksa uz već pomenute majstore, uopšte radni narod i socijalističko društvo stajali su iza umjetnika, bili podrška, vjerujući vlasti i struci koji su ga također podržavali. Kako tumačite paradoks da u vrijeme demokratije i svih sloboda u kojima sada u regionu živimo, skulptura u javnom prostoru kojoj danas svjedočimo je tako neinventivna, neoriginalna, s ogromnom težnjom da bude što više realistična, kao da se iza toga krije strah autora i potreba za apsolutnim prihvatanjem većine i javnog mnjenja?
Jugoslovenska memorijalna skulptura, posebno ona posvećena Narodno-oslobodilačkoj borbi i Revoluciji, ne samo da nije nadmašena našem dobu na prostoru postjugoslovenskih republika, već predstavlja domet koji na svetskom nivou nije viđen i postignut u ovom umetničkom segmentu. Nakon izložbe u njujorškoj MoMa, mi istraživači tog umetničkog fenomena, do tada prilično stidljivi i marginalizovani, dobili smo najbolje moguće priznanje da smo na pravom putu. Bogdanović je na toj izložbi imao čitavu „monografsku sobu“. Zanimljivo bi bilo čuti Bogdanovića šta misli o današnjoj vajarskoj produkciji, kako monumentalnoj tako i memorijalnoj. Realizam i apstrakcija su dva stila iza kojih umetnik bez stava može najbolje da se sakrije. Međutim, i vreme nam je bez stava – izrazito je prisutan relativizam, a o revizionizmu i da ne govorimo. Poljuljane su najosnovnije humane i civilizacijske vrednosti, preplavljeni smo informacijama, etički sistem se menja…u svemu tome čini mi se da su snažni umetnici-aktivisti potrebniji no ikad. Bogdan je u svoje vreme bio upravo to. Svojim radom prosvećivao je investitore, a time i društvo; umesto petokraki, puške, srpa i čekića – nudio cvet, umesto prolazne ideološke mode – nudio sistem večitih simbola.
Likovna postavka izložbe Večito
Porodica Bogdanović je kroz svoje članove, kroz tri generacije, dala veliki doprinos ne samo umjetnosti nego i nauci Srbije. Bogdanova sestra Ivana Nana Bogdanović je bila slavista, profesor na Filološkom fakultetu u Beogradu, autor djela iz oblasti književne analize i prevodilac, a njen sin- Bogdanov sestrić, prerano preminuli doktor istorijskih nauka Ivan Đurić, bio je poznati vizantolog. Da li društvo čini dovoljno da se velikani ne zaborave, da li mlađe generacije uče o njima?
U srpskim udžbenicima za likovnu kulturu za obrazovni program srednjih škola Bogdanović je prisutan kao jedna od obrađenih pojava. Ne znam kako je to u ostalim sredinama regiona. On de facto potiče iz porodice velikana, književnika, filologa, naučnika, slikara, ali je, kako je sam rekao, bio prvi arhitekta. U njegovoj arhitektonski obrazovanoj ličnosti prevladalo je ono umetničko, pa je osim graditeljstva ostavio iza sebe i preko 20 knjiga, 13.000 crteža, više stotina eseja… Kulturna i naučna politika naših država jasno je da ne čini dovoljno da se ovakvi ljudi ne zaborave, i ta obaveza, koja je u socijalizmu logično i prirodno pripadala javnom sektoru društva (državi), danas je prebačena na civilni. To znači da se od strukovnih udruženja građana, kao što smo mi, ili NVO, očekuje ta uloga u kulturi, kao i da kultura treba da „popuni“ praznine koje obrazovanje neminovno ostavlja. Mi smo upravo od toga pošli, kada smo formirali prateći program izložbe – namenjen deci, mladima, ali i pripadnicima starijeg doba, čija je kultura sećanja veoma važan, reparativan faktor u čitavom projektu, ali i način na koji smo sakupili mnogobrojna vredna svedočanstva i građu.
S izložbe
Danas se malo ljudi bavi istraživanjima u oblasti istorije arhitekture. Jedan ste od osnivača Centra za istraživanje i valorizaciju graditeljskog nasleđa „VAM“ (Virtuelni arhitektonski muzej) koje je kao kao stručno nestranačko i nevladino udruženje građana osnovano 2005. u Beogradu sa osnovnim ciljem da se sačuva građa o vrijednim arhitektonskim djelima (objektima i projektima, kao i da se vrednuje i popularizuje autorski doprinos pojedinih arhitekata.) Autor ste monografija “Arhitekta Mustafa Musić” , “Arhitekta Dragutin Maslać ( 1875 -1937)”., “Arhitekta Milorad Macura (1914-1989)”, „Arhitekti Ercegovac – Todorović“, „Spomen-park Garavice“ i dr. Kako dolazite do finansija za istraživanje, sakupljanje građe i štampanje ovih izdanja?
Narodna izreka kaže: “Sreća prati hrabre”. Od samog početka osnivanja nekako smo hrabro ulazili u projekte, i uspevali da ih realizujemo. Ne kažem da nismo imali teške, neizvesne momente, ali pobeđivale su sile stvaranja i napretka. Mislim da smo se održali do danas zahvaljujući entuzijazmu, a entuzijazam definišem kao duboku ličnu potrebu da nešto učinite ili podarite svetu, koja se ne može ničim zaprljati, poljuljati ili kupiti.Takođe mislim da čovečanstvo danas, ma koliko pod kapitalizmom i medijskim zagušenjem svesti, vapi za pravim vrednostima: očuvanjem identiteta i kulture, i održanjem estetsko-etičkih vrednosti. Kulturno nasleđe, konkretnije graditeljska baština, je polje za koje su naši članovi kompetentni. Kada se bavite njime vi ste ujedno i veoma počastvovani, ali i veoma odgovorni – često ono nestaje pred vašim očima, a neretko je uzrok tome upravo ljudska ruka, koja uopšte ne mora biti vandalska.
Performans Adisa Eliasa Fejzića na otvaranju
Član ste ULUPUDS-a, Sekcije za teoriju, kritiku i istoriju primenjenih umetnosti, kao i Akademije arhitekture Srbije. Sjajno je da i u ovim godinama tranzicije strukovna udruženja i dalje postoje. No, kakav je položaj samostalnih naučnih istraživača u Srbiji danas? Da li su virtuelni muzeji naša budućnost u muzeologiji?
Beograd je sredina u kojoj su institucije i udruženja, posebno one strukovne, uspešno preživele tranziciju. Udruživanje stručnjaka je, naprosto, tradicija ovog grada. Iako su ona često na ivici finansijskog opstanka, uvek se iznađu načini da se život nastavi. Održavaju ih entuzijasti, ljudi koji veruju u više vrednosti i načela struke i celog društva. Čudna je snaga u našem balkanskom čoveku, zaista. Samostalni naučni istraživači u Srbiji danas nisu uopšte retkost, i predstavljaju vrlo vredan „dodatak“ naučnoj misli pod okriljem državnih institucija. U vreme diktata misli i nametanja mnogih novih vrednosti i pravila, ne samo preko medija već i naučnih politika, čini se da se samostalni nosioci profesije mogu tome odupreti, ili bar imati pravo na slobodu izbora. A virtuelni muzeji, o kojima se mnogo govorilo u vreme našeg osnivanja, početkom novog milenijuma, zanimljivo je da su kao tema danas u stagnaciji, što je i posledica rezultata „probnog perioda“ njihovog korišćenja. To se pre svega odnosi na muzeje vizuelnih umetnosti. Ipak, virtuelni arhitektonski muzej, kakav smo mi, smatram da je vrlo održiva forma u našem veku. Mi smo pošli od veoma jednostavne činjenice: ako se danas arhitektura stvara u digitalnom mediju, u istom treba i da se čuva. Takođe, nekadašnji glavni materijal na kome je arhitektura nastajala – paus, ukoliko nije pravilno konzerviran i pod idealnim uslovima čuvanja, pretvara se nakon nekoliko decenija u tzv. „kašu“; jedini način da se bar nekako sačuva jeste digitalizacija.
Umjetnička galerija BiH Sarajevo, novembar 2024.
I na kraju jedno lično pitanje, šta vas je privuklo studijama istorije umjetnosti, istoriji arhitekture kao magistarskim studijama? Kako uspijevate da se bavite terenskim istraživanjima širom nekadašnjeg jugoslovenskog podneblja, prikupljanjem građe, pisanjem stručnih tekstova i knjiga, postavkama izložbi, doktorskim studijama, a pri tome ste majka četvoro djece?
Na Vaše pitanje daću vrlo jednostavan odgovor: Eros. Nije potrebno da znamo kako ga je kompleksno definisao Frojd, i mnogo pre njega Empedokle, i već iz samog zvuka ove reči jasno je da se radi o nagonu života, jednoj od dve osnovne pokretačke sile, sveprisutne od kosmosa do žive ćelije. Težnja za neprestanim obnavljanjem i potenciranjem života, toliko prisutna u Bogdanovićevoj umetnosti, prisutna je kod svih živih, organskih pojava u svetu, i njoj se, naravno, večito suprotstavlja ona druga, razarajuća i uništiteljska. Na tom dijalektičkom odnosu zasnovano je sve što postoji, a mi se toj negativnoj sili suprotstavljamo kroz tvorenje – da li ćete stvoriti jedan novi ljudski život, ili produžiti život i sačuvati od zaborava i uništenja jednu kulturno-istorijsku pojavu, u fundamentu su vrlo slične stvari. Istorija umetnosti je nauka koja u ovome drugom predstavlja oruđe, sredstvo, ali i dragocene naočare jer naše oko nije ni svevideće ni nepogrešivo.
Učenici II razreda OŠ Vladislav Skarić i muzejski pedagog UGBIH Aida Šarac Berbić
II razred OŠ Safvet-beg Bašagić
Korisnici Servis centra Dajte nam šansu
Studenti Pedagogije Filozofskog fakulteta u Sarajevu
Predrag Novaković i Mare Janakova Grujić
